Klauzula dotycząca siły wyższej w umowie – realne zastosowanie w obliczu kryzysu z tytułu skutków pandemii.
Jako, że żyjemy w czasach związanych z epidemią koronawirusa, skupimy się na zagadnieniu związanym „czy koronawirus ma jakiś wpływ na zawierane umowy, czy może być klauzulą tzw. siły wyższej, zwanej rebus sic stantibus. Czy w czasie pandemii koronawirusa przedsiębiorca bądź osoba fizyczna może skorzystać z klauzuli rebus sic stantibus? Czy epidemia jest okolicznością pozwalającą na zastosowanie tej klauzuli? Czy orzecznictwo uwzględnia epidemię jako okoliczność stosowania tej klauzuli?
Instytucja nadzwyczajnej zmiany stosunków uregulowana w art. 3571 kodeksu cywilnego przewiduje, że jeżeli świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, a strony nie były w stanie tego przewidzieć przy zawarciu umowy, sąd może po dogłębnej analizie oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Stan epidemii oraz ograniczenia nałożone przez rząd w sferze gospodarczej należy zatem zakwalifikować jako nadzwyczajną zmianę stosunków.
Chcąc określić sytuację prawną kontrahentów należy przede wszystkim ustalić czy umowa zawiera szczególne postanowienia dotyczące siły wyższej. Jeżeli umowa zawiera takie klauzule, co jest bardzo częste, to mają one pierwszeństwo przed ogólnymi zasadami ustawowymi. Typowa klauzula siły wyższej przewiduje, że strony nie są odpowiedzialne za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy spowodowane siłą wyższą – oznacza to, że w przypadku wystąpienia siły wyższej umowa nadal obowiązuje, lecz strona, która nie wykonała umowy nie jest zobowiązana do zapłaty odszkodowania lub kary umownej. Klauzule umowne mogą również przewidywać możliwość wygaśnięcia, rozwiązania lub odstąpienia od umowy. Jeżeli umowa nie zawiera żadnych zapisów dot. siły wyższej, stosuje się zasady Kodeksu Cywilnego.
Pandemia, czyli koronawirus jako siła wyższa
Pojęcie siły wyższej, choć wielokrotnie używane, nie posiada definicji legalnej. W praktyce orzeczniczej oraz w komentarzach uznaje się, iż siła wyższa to zdarzenie: zewnętrzne, niemożliwe (lub prawie niemożliwe) do przewidzenia, którego skutkom nie można zapobiec. Zdarzenia będące siłą wyższą dzieli się na trzy zasadnicze kategorie: katastrofalne działania przyrody (np. powodzie, trzęsienia ziemi, epidemie), akty władzy ustawodawczej i wykonawczej (np. wywłaszczenie) oraz niektóre zaburzenia życia zbiorowego (np. wojna, strajki). Oznacza to, że w świetle przywołanej definicji towarzysząca nam pandemia i będące jej następstwem działania władz co do zasady mogą zostać uznane za siłę wyższą.
Siła wyższa okolicznością wyłączającą odpowiedzialność umowną
Zgodnie z prawem cywilnym, za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego dłużnik ponosi odpowiedzialność. Wyjątkiem zaś, że niewykonanie umowy z powodu siły wyższej prowadzi do braku odpowiedzialności za powstałe z tego powodu szkody. Co to zatem oznacza? Przedsiębiorca, który nie wykonuje należycie swoich zobowiązań na skutek stanu zagrożenia epidemiologicznego (czyli na skutek okoliczności, za które nie ponosi winy) może próbować uchylić się od odpowiedzialności, w tym zapłaty kary umownej, odszkodowania lub odsetek w związku z opóźnieniem w realizacji usługi.
Samo wystąpienie siły wyższej, a zatem sama pandemia, nie zwalnia jednak przedsiębiorcy z wykonania zobowiązania – kluczowe jest istnienie związku przyczynowego pomiędzy niewykonaniem umowy a owym wystąpieniem siły wyższej (warto zaznaczyć, że pandemia w kontekście siły wyższej wywrze inny wpływ przykładowo na umowę w przedmiocie organizacji konferencji a inny na umowę w przedmiocie zaprojektowania strony internetowej). Co istotne, to po stronie przedsiębiorcy, który nie wykonana zobowiązania na skutek działania siły wyższej, spoczywa konieczność wykazania wystąpienia owego stanu siły wyższej i w rezultacie uniemożliwienia wykonania umowy. Warto zatem, na wypadek ewentualnego sporu pomiędzy stronami, zadbać o właściwe dokumentowanie wpływu opisanego stanu na możliwość realizacji danego zobowiązania.
Umowne kształtowanie siły wyższej
Powszechną praktyką jest wprowadzanie w umowach, przykładowo umowach najmu, umowach o roboty budowlane, czy umowach zlecenia klauzuli siły wyższej jako swoistego wentyla bezpieczeństwa w przypadku wystąpienia nadzwyczajnych przeszkód w wykonywaniu umów. W umowach strony niejednokrotnie decydują się na wyszczególnienie okoliczności, które strony rozumieją pod pojęciem siły wyższej (w szczególności strony mogą postanowić o wyłączeniu epidemii z tego katalogu) i których wystąpienie może powodować powstanie określonych przez strony skutków prawnych. Nadto, strony mogą wprowadzić zobowiązanie do wzajemnego informowania się o wystąpieniu i ustaniu zdarzeń będących siłą wyższą, zobowiązanie do podejmowania działań mających zminimalizować skutki takich zdarzeń, czy nawet prawo odstąpienia lub wypowiedzenia umowy z powodu siły wyższej.
W związku z tym, że postanowienia umów mogą zawierać przeróżne rozwiązania w zakresie siły wyższej (i co również często spotykane odmienne od kodeksowych zasady odpowiedzialności stron w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy), każdy przypadek o charakterze siły wyższej wymaga indywidualnej oceny oraz wyboru odpowiednich środków prawnych odpowiadających okolicznościom sprawy, w tym rodzaju stosunku prawnego łączącego przedsiębiorcę z drugą stroną.
Istotne:
Podkreślenia wymaga fakt, że według przyjętego w orzecznictwie poglądu, zmiana stosunków powinna nastąpić przed terminem wymagalności świadczenia. Zgodnie z wyrokiem SN z 21 lipca 2006 r. (sygn. akt III CSK 119/05) „Jeżeli strona nie wystąpi z odpowiednim roszczeniem na podstawie art. 3571 k.c., w czasie gdy istnieje jeszcze możliwość oznaczenia sposobu wykonania zobowiązania, wysokości świadczenia lub rozwiązania umowy, czyli wtedy gdy trwa stosunek zobowiązaniowy, nie może później żądać zmiany wysokości świadczenia, skoro zostało ono już spełnione. W szczególności sąd nie może oznaczać na podstawie art. 3571 k.c. wysokości spełnionego świadczenia, nawet gdy zdaniem strony nie zostało ono wykonane należycie lub w ogóle nie zostało wykonane. Po terminie, w którym świadczenie powinno być spełnione, nie można twierdzić, że jego spełnienie byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami lub groziło jednej ze stron nadmierną stratą, lecz jeżeli dłużnik nie wykonał lub wykonał nienależycie zobowiązanie, a zostaną spełnione także dalsze przesłanki przewidziane w art. 471 k.c., wierzyciel może skorzystać z jednego z uprawnień przewidzianych w przepisach k.c. regulujących skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.”
Aby można było zastosować środki przewidziane w art. 3571 k.c. wszystkie cztery przesłanki muszą zostać spełnione jednocześnie.
W związku z powyższym, w obliczu zaistniałej sytuacji, w pierwszej kolejności należy zarekomendować dokonanie szczegółowej analizy prawnej zawartych przez przedsiębiorcę istotnych umów pod kątem postanowień regulujących zasady odpowiedzialności stron i w rezultacie zidentyfikowania oraz oceny postanowień w zakresie siły wyższej. Przypomnijmy, że każda umowa może kształtować zasady odpowiedzialności stron w zupełnie odmienny sposób, dlatego w celu ustalenia przez przedsiębiorcę sposobu działania warto poświęcić tym zapisom szczególną uwagę.
Zespół kancelarii.
